અહીં એક એવા ગામની વાત છે જ્યાં કોઈ રસ્તો નથી જતો, પરંતુ કેટલાક લોકો ત્યાં તમામ આરોગ્ય સુવિધાઓ પૂરી પાડે છે.
World Health Day એટલે કે વિશ્વ આરોગ્ય દિવસ દર વર્ષે 7 એપ્રિલે ઉજવવામાં આવે છે. આ વર્ષે, વર્લ્ડ હેલ્થ ઓર્ગેનાઇઝેશન (WHO) એ નર્સો અને મિડવાઇફ્સની સલામતી અને સેવા ભાવનાને આરોગ્ય દિવસની થીમ સમર્પિત કરી છે. મધ્યપ્રદેશના એક ગામની વાર્તા વાંચો, જ્યાં આરોગ્ય કર્મચારીઓને આરોગ્ય સુવિધાઓ આપવામાં ઘણી સમસ્યાઓનો સામનો કરવો પડે છે.
આ ક્ષણો પર, આ લેખ વાંચતી વખતે, જ્યારે તમે શ્વાસ લેતા હોવ, કંઈક ખાતા હો કે પાણી પીતા હોવ ત્યારે, ઘણા બધા વાયરસ અને બેક્ટેરિયા અજાણતાં તમારા શરીરમાં પ્રવેશ કરવા જઇ રહ્યા છે. આ વાયરસ અને બેક્ટેરિયા શરીરમાં પહોંચીને તમને બીમાર બનાવી શકે છે. પરંતુ મોટાભાગે, તમે બીમાર થશો નહીં, કારણ કે તમારા શરીરમાં એક વિશેષ ‘સિસ્ટમ’ છે, જે તમને આ વાયરસ અને બેક્ટેરિયાથી સુરક્ષિત રાખે છે. આને ‘રોગપ્રતિકારક શક્તિ’ અથવા ઇમ્યુન સિસ્ટમ કહેવામાં આવે છે. જો આ રોગપ્રતિકારક શક્તિ યોગ્ય રીતે કાર્ય કરશે નહીં, તો પછી આજુબાજુના આ વાયરસ, બેક્ટેરિયા અને સૂક્ષ્મજંતુઓ તમારા શરીર પર પ્રભુત્વ લાવશે અને તમને બીમાર કરશે. આપણે શરીરની આ શક્તિને ‘પ્રતિરક્ષા’ તરીકે ઓળખીએ છીએ.
રોગપ્રતિકારક શક્તિ ક્યારે વિકસે છે?
જ્યારે બાળક ગર્ભાશયમાં હોય છે, ત્યારે માતાની રોગપ્રતિકારક શક્તિ તેનું રક્ષણ કરે છે. બાળકની પોતાની રોગપ્રતિકારક શક્તિ જન્મ પછીના 6-9 મહિના પછી ધીરે ધીરે વિકસવા માંડે છે. પરંતુ બાળકની રોગપ્રતિકારક શક્તિને સંપૂર્ણ શક્તિશાળી બનવામાં ઓછામાં ઓછું 12 થી 24 મહિના (લગભગ 2 વર્ષ) લાગે છે. આ જ કારણ છે કે શિશુને ગંભીર રોગોથી બચાવવા માટે જન્મ પછીના 2-3 વર્ષમાં ઘણી પ્રકારની રસી આપવામાં આવે છે. આ રસીઓ બાળકને ક્ષય રોગ, કાળી ખાંસી, ટીટાનસ, હીપેટાઇટિસ, ઓરી, પોલિયો વગેરે જેવા અનેક ગંભીર રોગોથી બચાવે છે. રસી અને કેટલીક આવશ્યક દવાઓનો ડોઝ આપીને શિશુની રોગપ્રતિકારક શક્તિને મજબૂત કરવાની પ્રક્રિયાને ‘ઇમ્યુનાઇઝેશન’ કહેવામાં આવે છે./p>
ભારતમાં રસીકરણ (Immunization)
તમને જાણીને આશ્ચર્ય થશે કે ભારતમાં માત્ર 65 ટકા બાળકોને જ રસીકરણ કરવામાં આવ્યું છે. જ્યારે ભારતે 2020 સુધીમાં 90 ટકા બાળકોને રસીકરણ આપવાનું લક્ષ્ય રાખ્યું છે. આ આંકડાઓ પણ આશ્ચર્યજનક છે કારણ કે આ રસીઓ તમામ સરકારી હોસ્પિટલોમાં વિના મૂલ્યે આપવામાં આવે છે. આવી સ્થિતિમાં, સવાલ એ ઉભો થાય છે કે ક્યા પડકારો છે જેના કારણે ભારતના 35% બાળકો રસીકરણથી દૂર છે?
દૂરસ્થ વિસ્તારોમાં સુલભ ન હોય તેવી સુવિધાઓ
હકીકતમાં, આપણા દેશમાં એવા ઘણા ક્ષેત્રો છે જ્યાં ઓછી જાગૃતિ, અંધશ્રદ્ધા અને રૂઢીચુસ્તતાને કારણે લોકો યોગ્ય સમયે બાળકોને રસી આપતા નથી. કેટલાક એવા ક્ષેત્ર પણ છે, જે દેશના મુખ્ય પ્રવાહથી એટલા કાપી નાખ્યા છે કે, ત્યાં ન તો સરકારી અથવા ખાનગી હોસ્પિટલો છે, ન કાચા / પાકા રસ્તાઓ છે. આવી સ્થિતિમાં, આરોગ્ય કર્મચારીઓને રસીકરણ અથવા દવાઓના વિતરણ માટે આ વિસ્તારોમાં જવામાં ઘણી મુશ્કેલીઓનો સામનો કરવો પડે છે.
આરોગ્ય સુવિધાઓ પ્રદાન કરવાના ‘અનન્ય’ પ્રયાસો
આવું જ એક ક્ષેત્ર છે મધ્યપ્રદેશનો ‘અલીરાજપુર’ જિલ્લો. નર્મદા નદીને અડીને આવેલા અલીરાજપુર, એક સુંદર જિલ્લો છે જે 16 નાના ગામોને આવરી લેતી નાની ટેકરીઓ વચ્ચે વસેલો છે. આ વિસ્તારની 85 ટકા વસ્તી આદિજાતિની છે. (અલીરાજપુર એ ભારતનો સૌથી મોટો આદિવાસી વસ્તી ધરાવતો ક્ષેત્ર છે.) માર્ગ અને પરિવહનના અભાવને લીધે, અન્ય સરકારી સુવિધાઓ, રસીઓ અને દવાઓ, પણ આ ક્ષેત્રમાં સરળતાથી પહોંચી શકાતી નથી. આરોગ્ય કર્મચારીઓને આ વિસ્તારોમાં પહોંચવા માટે ઘણી મુશ્કેલીનો સામનો કરવો પડે છે. આવી સ્થિતિમાં, કેટલાક ઉત્સાહી આરોગ્ય કર્મચારીઓની મદદથી, આ પ્રદેશના લોકોને આરોગ્ય સુવિધાઓ પહોંચાડવા માટે કેટલીક અનન્ય પદ્ધતિઓ ઘડી છે.
રસીઓ, આરોગ્ય કાર્યકરો અને દવાઓ બોટ એમ્બ્યુલન્સ દ્વારા આપવામાં આવે છે
અલીરાજપુર સુધી જવા માટે કોઈ રસ્તો નથી, તેથી અહીં કોઈ પરિવહન સુવિધા નથી. અહીં પહોંચવાનો એકમાત્ર વિકલ્પ જળમાર્ગ છે અને તે પણ સરળ નથી. લગભગ એક થી દોઢ કલાક સુધી નદીમાં બોટ ચલાવીને જ આ વિસ્તારમાં પહોંચી શકાય છે. આવી સ્થિતિમાં સત્તાધીશોએ આ ક્ષેત્રમાં આરોગ્ય કર્મચારીઓ અને રસી પહોંચાડવા માટે ‘જનની એક્સપ્રેસ’ નામની વિશેષ મોટર બોટ ગોઠવી છે. તેને બોટ એમ્બ્યુલન્સ પણ કહેવામાં આવે છે. અલીરાજપુરના જિલ્લા રસીકરણ અધિકારી ડોક્ટરનું કહેવું છે, “આ વિસ્તારનું સૌથી નજીકનું ‘કોમન સર્વિસ સેન્ટર’ સોંડવા બ્લોકમાં છે. જ્યારે આપણે સોંડવાથી રસી લઇને ચાલીએ છીએ ત્યારે અમારે રસ્તે 25-30 કિ.મી. જવું પડે છે. આ પછી, હોડી (જનની એક્સપ્રેસ) દ્વારા લગભગ 1 થી દોઢ કલાકની યાત્રા છે. બોટ પરથી નીચે ઉતર્યા પછી, અમે ડુંગર પર ચઢીને આ ગામોમાં પહોંચીએ છીએ. કોમ્યુનિકેશન સિસ્ટમ ન હોવાના કારણે આરોગ્ય કર્મચારીઓ એક બીજાનો સંપર્ક પણ કરી શકતા નથી. અમે આ ગામોમાં આરોગ્ય કર્મચારીઓને છોડીને આગળ વધીએ છીએ.
રસી પહોંચાડાયા પછી પણ, ઘણી બધી મુશ્કેલીઓ આવે છે
આટલી મુશ્કેલ મુસાફરી પછી આ ગામોમાં રસી અને દવાઓ પહોંચાડ્યા પછી પણ તમામ પ્રકારની સમસ્યાઓ ઉભી થાય છે. મધ્યપ્રદેશના રાજ્ય રસીકરણ અધિકારી ડોકટર જણાવે છે કે, “અલીરાજપુર વિસ્તારની 85 ટકાથી વધુ વસ્તી આદિજાતિની છે. સ્વાસ્થ્ય જાગૃતિના અભાવને કારણે મોટાભાગના લોકો અહીં ઔષધિઓ પર વિશ્વાસ કરે છે. એક પડકાર એ પણ છે કે નિરક્ષરતા, ગરીબી અને બેરોજગારી છે, જેના કારણે લોકો કામની શોધમાં નજીકના રાજ્યો, ગુજરાત અને મહારાષ્ટ્રમાં જાય છે. વર્ષના 8 મહિના, તેઓ અહીં રોકાતા નથી, તેથી તેમનું બાળ રસીકરણ ચક્ર અસરગ્રસ્ત. મોટાભાગના લોકો ફક્ત હોળી અને દિવાળીએ ઘરે પરત આવે છે. તેથી હવે અમે આ લોકોના ઓનલાઇન અને ઓફલાઇન રેકોર્ડ રાખવાનું શરૂ કર્યું છે, જેથી આપણે જાણી શકીએ કે કયા બાળકને રસી મળી છે અને કયાને લાગુ કરવું બાકી છે. જ્યારે આ લોકો તહેવારો પર ઘરે પરત આવે છે, ત્યારે અમે બાકીની રસીઓ તેમના પર લાગુ કરવાનો પ્રયત્ન કરીએ છીએ. ”
હેન્ડ મેપિંગ દ્વારા સુવિધાઓ પહોંચાડવામાં આવે છે
દૂરસ્થ વિસ્તાર હોવાને કારણે, આ ક્ષેત્રમાં ન તો મોબાઇલ નેટવર્ક અથવા જીપીએસ સિસ્ટમ્સ કાર્યરત છે. આવી સ્થિતિમાં અધિકારીઓએ આરોગ્ય કર્મચારીઓ સાથે હાથનો નકશો બનાવવો પડશે જેથી તમામ ક્ષેત્રોને ચિહ્નિત કરી શકાય અને રસીઓ અને જરૂરી આરોગ્ય સુવિધાઓ મળી રહે.
દિવાલો પર સંદેશા લખીને લોકોને જાગૃત કરવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યા છીએ
લોકોને રસી વિશે માહિતી આપવા માટે, આ આરોગ્ય કર્મચારીઓ ઘરની દિવાલો, શૌચાલયો અને જાહેર સ્થળોએ સ્થાનિક ભાષામાં સંદેશા લખવા જાય છે, જેનાથી લોકોમાં રસીકરણ અંગે જાગૃતિ વધશે. ડોકટર સમજાવે છે, “ભાષા પણ આપણા માટે એક મોટો પડકાર છે. આ ક્ષેત્રોમાં આપણે જાગૃતિ માટે જે બેનરો, પોસ્ટરો અથવા ઓડિઓ-વિઝ્યુઅલ સામગ્રી લઈએ છીએ તે ભાષા મોટાભાગના લોકો સમજી શકતા નથી. આ માટે એક રીત જે અમે શોધી કાઢી તે હતી કે, આ પ્રદેશના લોક ગીતોની ધૂન અને ભાષામાં, અમે અમારા મિશન સાથે સંબંધિત સામગ્રી બનાવી અને લોકોને જાગૃત કરવા માટે એક બ્રિજ કોર્સ (સ્થાનિક ભાષામાં સંદેશાવ્યવહાર કુશળતાની વિશેષ તાલીમ) મેળવી. ”
રસીકરણ માટે લોકોને એકત્રિત કરવામાં મુશ્કેલી
આ વિસ્તારોમાં પહોંચ્યા પછી લોકોને એકત્રીત કરવું પણ એક પડકારજનક કાર્ય છે. ડૉક્ટર્સ સમજાવે છે, “જ્યારે આપણે આ ગામોમાં પહાડો પર ચઢીને પહોંચીએ છીએ, ત્યારે અમારી સાથી આશા વર્કરો લોકોને બોલાવવા જાય છે, ત્યારબાદ લોકો ભેગા થાય છે. કેટલીક નાની એનજીઓ પણ ચાલે છે. અમને શાળાઓમાં બાળકો જોવા મળે છે તેમને બોલાવવામાં આવે છે અને રસી આપવામાં આવે છે લોકોને રસીકરણનો દિવસ અને સમય અગાઉથી નક્કી કરીને જાણ કરવામાં આવે છે, જેના કારણે ઘણી વાર તો દૂરના વિસ્તારોથી પગપાળા કલાકો સુધી ચાલ્યા પછી પણ. કેટલીક મહિલાઓ રસીકરણ માટે શિબિરમાં આવે છે. ”
એએનએમ 20 વર્ષથી સેવાઓ પ્રદાન કરે છે
છેલ્લા 20 વર્ષથી આ વિસ્તારમાં સેવા આપતા એએનએમને લોકો હવે સારી રીતે ઓળખાય છે. તેઓ હાલમાં 5 ગામોને આવરી લે છે, જ્યાં તે 5000 થી વધુ લોકોને રસી અને જીવન બચાવવાની દવાઓ આપી રહી છે. એક ગામથી બીજા ગામ સુધી ઘણા કિલોમીટર હોવા છતાં, તેઓ આ ગામોમાં પગપાળા પ્રવાસ કરે છે.
મિશન ઇન્દ્રધનુષ વાસ્તવિક બનાવ્યું
ભારત સરકારે ડિસેમ્બર 2014 માં મિશન ઇન્દ્રધનુષની શરૂઆત કરી હતી, જેનો હેતુ 2020 સુધીમાં તમામ બાળકોને રસી અથવા આંશિક રસી અપાવવાનો છે. ડોકટર સમજાવે છે, “આટલા સમર્પિત અને ઉત્સાહી આરોગ્ય કર્મચારીઓને લીધે, આજે આ ક્ષેત્રમાં એક પણ બાળક એવું નથી જેને રોગપ્રતિકારક શક્તિ આપવામાં આવી ન હોય.”
આરોગ્ય કર્મચારીઓ સલામત ઘરે પહોંચવા પર ‘નર્મદા મા’ને અર્ધ્ય આપવાનું ભૂલતા નથી
આરોગ્ય કાર્યકરો માટે આ ક્ષેત્રોમાં કામ કરવું સરળ નથી. આટલી લાંબી મુસાફરી પછી ઘણી વાર તેઓ પર્વતનાં ગામોમાં 2-3 દિવસ રોકાવું પડે છે. આવી સ્થિતિમાં, જ્યારે આ આરોગ્ય કર્મચારીઓ નૌકા દ્વારા સલાડવા સલામત રીતે પરત આવે છે, ત્યારે તેઓ માતા નર્મદાની પૂજા અને અર્ધ્ય કરવાનું ભૂલતા નથી. નર્મદા ભારતની એક પવિત્ર નદી છે. આ આરોગ્ય કર્મચારીઓના અથાક પ્રયત્નો અને ક્યારેય ન સમાયેલા ઉત્સાહને લીધે ઇન્દ્રધનુષ જેવા મિશનની અનુભૂતિ થઈ શકે.
અમારી દરેક પોસ્ટ સૌથી પહેલા વાંચવા નીચેની પ્રોસેસ ફક્ત એકજ વાર કરવાની રહેશે.
વધુ રસપ્રદ માહિતી અને નવી પોસ્ટ વાંચવા માટે ડાબી તરફ સ્વાઇપ કરો.
નોંધ –
આ વેબસાઈટ પર આપેલા નુસખા, આયુર્વેદ તથા નેચરલ પધ્ધતિઓ, ફીટનેસ ટિપ્સ તથા કસરત વગેરે દરેક બાબતો દરેક વ્યક્તિની તાસીર અનુસાર કામ કરે છે. કોઈ એક વ્યક્તિને થયેલ ફાયદો કે નુક્સાન બધાને જ થાશે એવું માનવું જોઈએ નહીં. તમારા ડોક્ટરને મળીને અથવા પૂછીને જ કોઈ પણ પ્રયોગ અપનાવવો જોઈએ. મોટા ભાગના આવા પ્રયોગો નિર્દોષ હોય છે. પણ, ક્યારેક તાસીર અનુસાર તકલીફ પણ પડી શકે.
આપણું પેજ “હેલ્થ ગુજરાત” માણતા રહો અને શેર કરતા રહો!
આપના સહકારની આશા સહ,
ટીમ હેલ્થ ગુજરાત